nog eens: de wandaad van Cham

Enkele maanden geleden besprak ik tijdens een bijbelstudie de merkwaardige geschiedenis van Noachs dronkenschap (Gen.9:20-27). Wat deze geschiedenis vooral merkwaardig maakt is de mysterieuze schande die Cham Noach heeft aangedaan. Terwijl het enige wat de tekst daarover opmerkt is dat Cham zijn vaders naaktheid heeft gezien. Maar wat is daar schandelijk aan? Noach had zichzelf toch in dronken toestand ontbloot en wat kon Cham er aan doen dat hij dat heeft gezien? Of zit ‘m het kwalijke in het feit dat hij heeft nagelaten wat zijn broers vervolgens wel deden (namelijk hun vaders naaktheid bedekken)?

wat deed Cham zijn vader aan?

Nadat Noach uit zijn roes is ontwaakt bemerkt hij wat Cham hem heeft aangedaan. Het is een heftige gewaarwording want het is de aanleiding om Chams vierde zoon Kanaän te vervloeken. Kanaän wordt aangezegd dat hij “een knecht van knechten” zal zijn. Extreem ondergeschikt dus. De vraag dringt zich dan op: wat heeft Noach opgemerkt dat Cham hem tijdens zijn dronkenschap heeft aangedaan? En de tweede vraag is: wat heeft Chams zoon Kanaän hier mee te maken? De gangbare uitleg komt erop neer dat Cham zijn vader niets heeft aangedaan, maar juist heeft nagelaten om iets te doen. Dat echter niet Cham, maar Kanaän werd vervloekt, blijft in deze uitleg geheel onbeantwoord.

Cham zag zijn vaders naaktheid

Tijdens de bijbelstudie waaraan ik zojuist refereerde, stelde ik de nogal onconventionele uitleg voor dat Cham bij zijn moeder Kanaän heeft verwekt. Dat lijkt op het eerste gezicht erg vergezocht, maar laat ik een aantal overwegingen nog eens op een rijtje zetten. Deels aangevuld met nieuwe argumenten. Daarmee reflecteer ik ook op verschillende kritische opmerkingen die ik ontving n.a.v. de presentatie destijds.

1. Noach ontblootte zich niet in “zijn tent”, zoals de meeste vertalingen zeggen, maar in “haar tent” (Hebr. aholah). Deze Hebreeuwse vervoeging is vrouwelijk van vorm.  Een vrouwelijke vorm die we ook aantreffen in Gen.24:67 waar het gaat om Izaäk die Rebekka brengt in “de tent van zijn moeder”. De vrouwelijke uitgang van ’tent’ in Gen.9:21 suggereert dat Noach zich ontblootte in de tent van zijn vrouw.
2. De term ‘zien van naaktheid’ (of ‘zien van schaamte’) is een bekend Bijbels eufemisme voor seksuele gemeenschap (Lev.20:17). Het is vergelijkbaar met de vele eufemismen (=discrete formuleringen) die ook wij voor seksuele gemeenschap kennen. Wanneer wij spreken van ‘met iemand slapen’ of ‘met iemand het bed delen’ of ‘met iemand een beschuitje eten’, dan bedoelen we daar doorgaans meer mee, dan dat we feitelijk zeggen. De terminologie is dubbelzinnig: we kunnen ze strikt letterlijk en ‘onschuldig’ opvatten, maar ook als subtiele hint.
3. In Leviticus 18 en 20 wordt de term ‘naaktheid zien/ontbloten’ 24x gebruikt als aanduiding voor seksuele gemeenschap. Het verschil tussen naaktheid ontbloten en zien is dat ontbloten (Lev.18:6) wijst op een actieve daad van degene die het intiatief neemt tot de seksuele gemeenschap. Naaktheid zien (Lev.20:17) daarentegen is passiever en laat in het midden wie het initiatief tot de seks heeft genomen.
4. Iemands naaktheid reikt in het geval van een huwelijk verder dan het individu. Ze omvat ook de naaktheid van de huwelijkspartner. In Leviticus 18:8 wordt expliciet gezegd dat “de naaktheid van de vrouw van uw vader… de naaktheid van uw vader is”.

had Cham gemeenschap met zijn moeder?

Laten we deze overwegingen eens meenemen in de geschiedenis van Genesis 9:20-27. Noach heeft zich in dronken toestand ontkleed in de tent van zijn vrouw. Wilde hij seks met haar? Hoe dan ook: Cham ziet zijn vaders naaktheid. Zoals we reeds zagen kan dat ook betekenen dat hij tevens zijn moeders naaktheid heeft gezien (Lev.18:8). Sterker nog: het kan zelfs betekenen dat hij gemeenschap met zijn moeder had (Lev.20:17). Toegegeven: de tekst vermeldt noch het één, noch het ander en dus moeten we oppassen met overhaaste conclusies. Maar volgens de Schrift kan de uitdrukking “hij zag zijn vaders naaktheid” dit beide wel degelijk ook betekenen. Het is het vervolg van deze geschiedenis dat m.i. duidelijk in deze richting wijst.

de reactie van Chams broers

We kunnen slechts raden naar het motief van Noachs vrouw. Waarom zou ze gemeenschap met Cham hebben gehad? Werd zij verkracht? Of heeft ze vanuit minachting voor haar dronken man, Cham laten begaan? De tekst rept er niet over. Wel dat Cham vervolgens aan zijn beide broers vertelt dat hij hun vaders naaktheid heeft gezien. Hoe hebben zij deze formulering opgevat? Letterlijk en dus onschuldig? Van een veroordeling van Cham door hen is in de tekst in elk geval geen sprake. Het enige wat Sem en Jafeth doen is hun vaders naaktheid discreet bedekken.

Cham beging een gruweldaad

Noach ontwaakt uit zijn roes. Hij wordt zich bewust van wat Cham hem heeft aangedaan. Wat ontdekte hij? En wanneer? Het staat er niet bij, behalve dat hij de zoon van Cham, Kanaän vervloekt. Daarmee veronderstelt de tekst een causaal verband tussen Chams wandaad en Kanaäns vervloeking. Dit leidt tot de bijna onvermijdelijke conclusie dat het zien “van vaders naaktheid” door Cham, een gruwelijke betekenis moet hebben. En zoals we hebben gezien, voorziet de Schrift ook in die betekenis. Het was incest waaraan Cham zich schuldig maakte. Oftewel: Cham had gemeenschap met zijn moeder en verwekte Kanaän bij haar. Wilde hij zijn vader vernederen die hem “de kleine” noemde (Gen.9:24, lett.)? Voelde hij zich gepasseerd daar niet hij, maar Sem het eerstgeboorterecht had verkregen?

geen zoon van Noach

Wat Cham zijn vader heeft aangedaan is een dieptepunt in Noachs leven. De zondvloed was nog maar recent ten einde gekomen en God had Noach en zijn zonen gezegend (Gen.9:1,8). Kanaän als halfbroer van Noachs zonen staat buiten deze zegen. Want niet Noach, maar Cham was zijn vader. Tot twee keer toe wordt gezegd: Cham was de vader van Kanaän.

De zonen van Noach, die uit de ark gegaan waren, waren Sem, Cham en Jafet; Cham was de vader van Kanaan.
Gen.9:18 (zie ook 9:22)

illustratief

Met Noach als landman en wijngaardenier ving “de aeon van deze wereld” (Ef.2:2) veelbelovend aan. Maar in plaats van over de aarde te heersen, blijkt Noach niet eens in staat zichzelf te beheersen. Hij verliest zijn waardigheid en zijn eigen zoon “ziet zijn naaktheid”. Slechts Sem en Jafeth houden hun vader in ere en bedekken hem met de mantel der liefde. In bedekte termen is hiermee Noachs profetie van Gen.9:25-27 geïllustreerd.

• Kanaän wordt een “knecht der knechten” en mist de Noachietische zegen.
• God zal zijn Naam (Hebr. Sem) verbinden aan het nageslacht van Sem.
• God zal het nageslacht van Jafeth (=uitbreiden) over de hele aarde uitbreiden.

Delen: